Η ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ ΣΤΗΝ ΥΣΤΕΡΗ ΒΕΝΕΤΟΚΡΑΤΙΑ
Οι δύο πρώτοι αιώνες της βενετικής κυριαρχίας στην Κρήτη, ο 13ος και 14ος αιώνας, χαρακτηρίζονται από διαρκή αναβρασμό προκαλούμενο από τις εξεγέρσεις των ντόπιων κατά των κατακτητών, ενώ από το 15ο αιώνα επέρχεται σταδιακή εξομάλυνση των σχέσεων των Κρητικών με τη Βενετία, ιδιαίτερα μάλιστα μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης.
Το 16ο αιώνα η Κρήτη εισέρχεται πια σε μία νέα εποχή, οικονομικής και πνευματικής ακμής. Ο φόβος ενός νέου βενετο-τουρκικού πολέμου οδηγεί τη Βενετία σε προσέγγιση του κρητικού στοιχείου, δημιουργεί τάσεις σύγκλισης μεταξύ Βενετών και Κρητικών και προκαλεί τη σταδιακή εξομάλυνση στις σχέσεις των δύο δογμάτων. Η φράση «siamo prima Veneziani e poi Cristiani» (είμαστε πρώτα Βενετοί και μετά Χριστιανοί) αποδεικνύει τη βούληση να μην υπάρχει πλέον διαίρεση της κοινωνίας με θρησκευτικά κριτήρια.
Στη διοίκηση του νησιού αρχίζουν σταδιακά να συμμετέχουν ολοένα και περισσότεροι ντόπιοι, πολλοί από τους οποίους αποκτούν την κρητική ευγένεια. Τα συμβούλια των ευγενών αναλαμβάνουν μεγαλύτερη δράση, πυκνώνοντας τις αποστολές πρεσβειών στη μητρόπολη διεκδικώντας να διασφαλίσουν τα συμφέροντά τους, και έμμεσα των κατώτερων κοινωνικά τάξεων.
Παράλληλα όμως υπάρχουν και δείγματα ασυδοσίας των φεουδαρχών και των τοπικών αξιωματούχων σε βάρος των ασθενέστερων οικονομικά τάξεων. Οι αγρότες, λόγω της απληστίας των γαιοκτημόνων, αναγκάζονται να καταβάλλουν στους κυρίους των γαιών που καλλιεργούσαν πολλαπλάσιες εισφορές και να εκτελούν αγγαρείες. Σε αρκετές περιπτώσεις οι φεουδάρχες φέρονται ως κοινοί εγκληματίες ξεστομίζοντας ύβρεις, χτυπώντας και βιάζοντας γυναίκες ή και δολοφονώντας τους ανυπεράσπιστους χωρικούς. Παρόλα αυτά η Βενετία επιδιώκει την αναβάθμιση της θέσης των αγροτών, τιμωρώντας τους παραβάτες, χωρίς να λογαριάζει την κοινωνική τους θέση.
Η προσπάθεια της μητρόπολης να αγκαλιάσει τους Κρητικούς προσκρούει στην αντίδραση της τοπικής αριστοκρατίας, η οποία στηρίζει οικονομικά τη Βενετία σε περιόδους κρίσης και έτσι, στα τέλη του 16ου αιώνα η Βενετία, απομονωμένη από τους δυτικούς συμμάχους της, προσπαθεί να διατηρήσει τις ισορροπίες ανάμεσα στην τοπική αριστοκρατία και τους χωρικούς στην σημαντικότερη απομακρυσμένη κτήση της.
Πέρα από τις κοινωνικές αντιδικίες και συγκλίσεις, ο 16ος αιώνας ανέδειξε μία σειρά σημαντικών προσωπικοτήτων τόσο στο θρησκευτικό τομέα όσο και στον τομέα των γραμμάτων και των τεχνών. Γέννημα της εποχής είναι οι λόγιοι πατριάρχες Μελέτιος Πηγάς και Κύριλλος Λούκαρης, οι μητροπολίτες Φιλαδελφείας Γαβριήλ Σεβήρος και Κυθήρων Μάξιμος Μαργούνιος, οι ζωγράφοι Μιχαήλ Δαμασκηνός και Δομήνικος Θεοτοκόπουλος, οι ποιητές Γεώργιος Χορτάτζης και ο Βιτσέντζος Κορνάρος - ο ποιητής του Ερωτόκριτου. Πολυάριθμοι γιατροί και οι νομικοί (ντοτόροι), απόφοιτοι των πανεπιστημίων της Ιταλίας και κυρίως της Πάδοβας, μετέφεραν στην γενέτειρα τους Κρήτη το πνεύμα της Αναγέννησης.
